Marimba

Een marimba uit Guatemala met Afrikaanse wortels

Deze marimba de tecomates (ook wel marimba de arco genoemd) uit Guatemala maakt sinds april 2019 deel uit van de collectie Amerikaanse muziekinstrumenten van het MIM. Begin jaren 1980 werd dit anderhalve meter lange instrument door expats meegebracht naar België (fig. 1).

Hoewel het instrument sterk verankerd is in de Indiaanse cultuur van Guatemala, verraadt het duidelijk zijn Afrikaanse oorsprong. Net als de West-Afrikaanse balafon of de Congolese manza, om er slechts twee te noemen, bestaat dit instrument uit een enkele rij gestemde houten lamellen die rusten op een reeks kalebassen die als resonatoren functioneren, allemaal in een houten kader. Onder elke lamel bevindt zich een kalebas.

Het instrument is volledig zonder spijkers of lijm geconstrueerd: touw en houten spietjes houden het geheel bijeen. In de kalebassen zijn kleine gaatjes geboord die oorspronkelijk bedekt waren met varkensdarm, vastgezet met bijenwas, om een zoemend geluidseffect te creëren (charleo). Deze techniek is vergelijkbaar met de timbretechniek op de bolange uit Sierra Leone (fig. 2). Op de lamellen zijn nog sporen van bijenwas te zien - die werd gebruikt om de toonhoogte te verfijnen.

Een instrument binnen de Mayatraditie

Oorspronkelijk had dit type marimba een houten boog die over de speler heen werd geplaatst, zodat de muzikant er tijdens het spel onder kon zitten (fig. 3). Aan de voorkant stond een losse houten steunpoot onder het instrument zelf (fig. 4). Deze speelhouding vinden we ook terug bij de manza van het Zande-volk in noordoost Congo aan het begin van de 20e eeuw (fig.5). Bij dit exemplaar werd de boog later afgezaagd, vermoedelijk om praktische redenen zoals transport.

De marimba de arco behoort tot de oudste vormen van marimba in Centraal-Amerika. Het exemplaar van het MIM telt 24 lamellen en evenveel kalebassen - het gangbare aantal voor dit type instrument.

Meestal wordt het solo bespeeld tijdens rituele festiviteiten, waarbij de muzikant eenvoudige melodieën in traditionele ritmes uitvoert. Onder invloed van het Europese repertoire verdween de oorspronkelijke penta- of heptatonische stemming, ten gunste van een overwegend diatonische toonladder.

Van Afrika naar de hooglanden van Guatemala

Onderzoek toont aan dat de marimba oorspronkelijk vanuit Afrika Centraal-Amerika bereikte via de Pacifische kusten van Costa Rica en Nicaragua. Vanuit de nederzettingen aan de kust verspreidde het instrument zich vervolgens naar de hooglanden van Guatemala. Koloniale archieven uit de 17e en 18e eeuw maken melding van de invoer van vele Afrikaanse slaven naar Guatemala, voornamelijk voor arbeid op indigoplantages.

De marimba de tecomates raakte vervolgens nauw verbonden met de Mayacultuur in Guatemala. Inheemse muzikanten beschouwen het instrument nog altijd als onderdeel van hun voorouderlijke traditie - marimba spelen is voor hen een manier om met vorige generaties te communiceren en heeft daarom een spirituele dimensie.

Reeds in 1680 vermelden historische bronnen het gebruik van de marimba door Indianen in de multi-etnische nederzettingen (pajudes) rond de voormalige hoofdstad Santiago de los Caballeros.

Volgens onderzoeker Sergio Navarrete Pellicer getuigt de vroege adoptie van de marimba door inheemse gemeenschappen van een vroege culturele en raciale vermenging van Afrikaanse, Spaanse en Indiaanse bevolkingsgroepen. In de pajudes werden muziek, zang en dans gezamenlijk beleefd, tijdens momenten van rust en bij religieuze vieringen. Uit deze vruchtbare culturele kruisbestuiving ontstond de inheemse vorm van de marimba: Afrikaans in oorsprong, Europees in repertoire, en Indiaans in uitvoering.

Tegen 1769 werd de marimba, naast de caramba (een mondboog), beschouwd als een typisch Indiaans instrument.

Koloniale verboden en nationale toe-eigening

De koloniale autoriteiten zagen de muziekfeesten van de inheemse bevolking als uitingen van hardnekkig heidendom. Al snel werden ze verboden. De muziek werd als profaan beschouwd, de dansen als interraciaal en seksueel geladen, en het drankgebruik als buitensporig. Zulke praktijken weken volgens de machthebbers te sterk af van de koloniale religieuze en morele normen. De diatonische marimba werd dus officieel verboden.

Desondanks bleven Indiaanse gemeenschappen het instrument clandestien bouwen en bespelen tijdens geheime ceremonies. Zelfs in 1981 verbood de Guatemalteekse overheid nog bijeenkomsten van inheemse muziek.

Toch werd de marimba in 1978 uitgeroepen tot Nationaal Instrument van Guatemala, en werd 17 oktober ingesteld als de officiële Día Nacional de la Marimba. De politiek dominante Ladino-elite eigende zich het instrument toe als symbool van nationale identiteit. Vanuit een geromantiseerde en exotische visie op het inheemse erfgoed identificeerden zij zich met de vooroudercultuur van de Maya’s - wat in schril contrast staat met de achtergestelde positie van de Indiaanse bevolking in de Guatemalteekse samenleving. In dit proces werden de Afrikaanse wortels van de marimba volledig genegeerd.

Bovendien ging het bij deze "nationale" marimba niet langer om de oorspronkelijke marimba de tecomates, maar om een gemoderniseerde, chromatische versie met twee rijen toetsen, bespeeld door meerdere muzikanten tegelijk. De kalebassen werden vervangen door resonatoren van hout of metaal.

Deze nieuwe, staande marimba - vaak omschreven als een “houten piano” - wordt vandaag uitgevoerd in luxehotels in de steden, waar muzikanten optreden in traditionele Indiaanse klederdracht (fig. 6). De Ladino’s beschouwen deze muziek als verfijnder en gecultiveerder dan de oorspronkelijke Indiaanse muziek.

Zoals Navarrete Pellicer schrijft: “Veel van het 20e-eeuwse culturele nationalisme werd ingegeven door de noodzaak een kleurrijk, aantrekkelijk en ‘typisch’ inheems Guatemala te creëren - met het oog op toerisme” (fig. 8).

Het exemplaar van het MIM

De marimba de tecomates (inv. 2019.0012) van het MIM is een inheems diatonisch instrument, mogelijk clandestien gebouwd en gebruikt binnen een eeuwenoude traditie. In de jaren 1970 werd het tentoongesteld bij een antiquair op de markt van Chichicastenango, een dorp in de hooglanden van Guatemala, waar het werd opgemerkt en aangekocht door een Belgische expat.

Vandaag maakt het instrument deel uit van de collectie van het MIM, samen met een huipil, een traditionele Indiaanse poncho.

Bronnen:

[1] Navarrete Pellicer, Maya Achi, p. 74
[2] Navarrete Pellicer, Maya Achi, pp. 78-79
[3] Navarrete Pellicer, Maya Achi, p. 238

Bibliografie

• Navarrete Pellicer, Sergio, Maya Achi. Marimba Music in Guatemala, Philadelphia, 2005
• Neustadt, Robert, ‘Reading Indigenous and Mestizo Musical Instruments: The Negotiation of Political and Cultural Identites in Latin America’, Music and Politics i/2 (2007). https://quod.lib.umich.edu/m/mp/9460447.0001.202/--reading-indigenous-and-mestizo-musical-instruments?rgn=main;view=fulltext (accessed 8 January 2019)

Tekst: Saskia Willaert

Audio & vidéo

Marimba Ladino : https://www.muziekweb.nl/Link/KHX2047/Chapinlandia-Marimba-music-of-Guatemala

Music in Guatemala: Musical Instruments of Mesoamerica, dir. Alfonso Moises, 2015 (te zien vanaf 14’02”) : https://filmfreeway.com/790186