Theremin

De theremin: een pionier van het elektronische instrument

De theremin is een elektronisch instrument en werd uitgevonden door de Russische ingenieur Lev Termen (1896–1993). Het instrument kende zijn première in 1920 en wordt vandaag algemeen beschouwd als het eerste elektronische instrument.

Om de theremin te bespelen, raak je het instrument niet aan. Door de hand dichter bij of verder van de verticale antenne te bewegen, verander je de toonhoogte. De horizontale antenne dient om het volume te regelen. De theremin maakt gebruik van het heterodyneprincipe, wat betekent dat het hoorbare signaal het resultaat is van het combineren van twee basisfrequenties. Twee oscillatoren produceren elk een ultrasone toon, onhoorbaar voor het menselijk oor. De ene is vast, de andere variabel (door de hand van de muzikant). Wat we horen, is het verschil tussen beide frequenties.

Van Rusland naar Amerika

Vladimir Lenin zag potentieel in het instrument en stuurde Termen op promotietour door Rusland. Om te tonen waartoe het communisme technisch en wetenschappelijk in staat was, mocht hij zijn uitvinding ook presenteren in Engeland, Frankrijk en vooral Duitsland. In 1927 kwam Termen in New York terecht. Hij verbleef er tot 1938, het jaar waarin hij op mysterieuze wijze verdween.

Termen en zijn theremin konden in de VS rekenen op een trouwe schare fans – niet alleen muzikanten en componisten, maar ook wetenschappers en zelfs de Amerikaanse overheid. Die toonde belangstelling voor zowel de technische mogelijkheden van de theremin als het potentieel van ingenieur Termen. In opdracht van het Federal Bureau of Prisons bouwde hij een metaaldetector voor de gevangenis van Alcatraz.

Commercieel falen, cultstatus verzekerd

In 1928 patenteerde Termen de theremin in de VS en verleende hij de productierechten aan de firma RCA. De torenhoge ambities werden echter niet ingelost en het project eindigde in een flop. De marketingpraatjes van RCA hielpen vermoedelijk niet om de theremin als een makkelijk te bespelen instrument aan de man te brengen. Muzikanten die de speeltechniek echt beheersten, waren zeldzaam. We onthouden Lucie Bigelow Rosen, Samuel Hoffman en vooral Clara Rockmore, Termens protegé.

Voor de Tweede Wereldoorlog werd er weinig originele muziek voor theremin gecomponeerd. Het repertoire bestond vooral uit arrangementen van bekende klassieke werken, zoals Le Cygne van Camille Saint-Saëns.

Revival in film en popmuziek

Na Termens vertrek in 1938 verdween ook de interesse voor de theremin. Zijn droom om het instrument in de kunstmuziek te introduceren, bleek ijdel. Toch verdween het niet volledig. Dat we de theremin vandaag nog bouwen en bespelen, is te danken aan twee genres waarin het instrument een tweede leven kreeg: filmmuziek en popmuziek.

De theremin debuteerde in 1945 in de films Spellbound en The Lost Weekend. In beide gevallen werd hij gebruikt om angst, stress en ‘verstoorde gemoedstoestanden’ muzikaal uit te drukken. Maar de meest hardnekkige associatie is die met outer space. De klanken van de theremin (en andere elektronische instrumenten) bleken ideaal om de oneindigheid van de ruimte, buitenaardse wezens en UFO’s op te roepen. Rocketship X-M (1950) was de eerste sciencefictionfilm waarin een theremin te horen was. Daarna volgden onder andere The Day the Earth Stood Still (1951) en It Came from Outer Space (1953).

De doorbraak in de popmuziek kwam er met Good Vibrations van The Beach Boys (1966). Strikt genomen was dat wel een elektrotheremin, gebouwd door Paul Tanner[1]. Later gebruikten ook Frank Zappa, Jimmy Page (Led Zeppelin) en Brian Jones (The Rolling Stones) de theremin in hun muziek.

[1] De electro-theremin leek qua timbre weliswaar op de theremin maar qua bouw was het instrument anders geconcipieerd. Aan de binnenkant van het instrument bevond zich een toonhoogteknop die met een touw aan een schuifregelaar (aan de buitenkant) was verbonden. Door de schuifregelaar te verplaatsen veranderde je de toonhoogte. De aanwezigheid van frets (zoals op de gitaar) maakte het gemakkelijker om de toonhoogtes juist te spelen.

De theremin in het MIM

Het MIM bezit twee theremins. Het exemplaar met inventarisnummer 4331 (fig. 1) werd gebouwd tussen 1957 en 1968 door een medewerker van het “Studio de Musique Électronique (de Bruxelles)”, alias “Studio Apelac”. Het instrument werd samengesteld volgens de richtlijnen van de Duitser Joachim Winckelmann. In de reeks Deutsche Radio-Bücherei publiceerde hij in 1933 een handleiding van 32 pagina’s waarin hij uitlegde hoe je thuis zelf een theremin kon bouwen.

De andere theremin (fig. 2) werd gebouwd door de firma Big Briar, opgericht in 1978 door Robert Moog, de ‘peetvader van de synthesizer’. Moog bouwde zijn eerste theremin op zijn vijftiende. Op zijn negentiende startte hij zijn eerste bedrijf: R.A. Moog Co. Aanvankelijk verkocht hij DHZ-kits, later ook volledig afgewerkte instrumenten.

Tekst: Wim Verhulst