Mondharmonica

Toots Thielemans geëerd in de KBR

Deze maand opent in de KBR (Koninklijke Bibliotheek), op een boogscheut van het MIM, de expo Toots 100. The Sound of a Belgian Legend. De tentoonstelling reconstrueert het fenomenale parcours van de grootste jazzmondharmonicaspeler, Toots Thielemans (1922–2016), met veel muziek en documenten. Ze kwam tot stand dankzij een vruchtbare samenwerking tussen de bibliotheek en het MIM, onderdeel van de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis. Verscheidene muziekinstrumenten uit de collecties van het MIM zijn te zien in de expo, maar er valt nog veel meer te ontdekken in het museum zelf - zoals deze bijzondere mondharmonica van Toots.

Werking en types van de mondharmonica

De mondharmonica is een instrument met doorslaande tongen. De fijne metalen lamellen worden ‘vrije’ of ‘doorslaande’ rieten (of tongen) genoemd, omdat ze vrij bewegen over hun as. In het geval van de harmonica beginnen ze te trillen door een luchtstroom die ontstaat wanneer de speler in- of uitademt.

De eerste harmonica’s doken op in Wenen in 1825, voordat ze Europa, de VS en vervolgens de rest van de wereld veroverden. Aanvankelijk werden ze artisanaal geproduceerd, maar later gebeurde dat op industriële schaal: midden jaren 1920 werden er jaarlijks zo’n 50 miljoen exemplaren gemaakt. Een van de belangrijkste producenten was de Duitse firma Hohner, opgericht in Trossingen in 1857. Die maakte het kleine, goedkope instrument dat je makkelijk overal mee naartoe neemt, bijzonder populair.

Er zijn twee hoofdtypes: de diatonische en de chromatische harmonica. Een visuele vergelijking helpt: de diatonische harmonica komt overeen met enkel de witte toetsen van een piano, terwijl de chromatische alle tonen kan spelen. Die laatste is eigenlijk een combinatie van twee diatonische harmonica’s die een halve toon van elkaar verschillen en in één behuizing zitten. Dankzij een schuifje aan de zijkant van het instrument kan de muzikant kiezen welke harmonica hij of zij wil bespelen, zodat alle tonen binnen bereik liggen. Slim, toch?

De standaard chromatische harmonica heeft twaalf ronde of vierkante gaten en een bereik van drie octaven. Elk gat heeft vier tongen: twee die je kan bespelen zonder het schuifje, en twee waarbij je het schuifje moet gebruiken - zowel bij het blazen als het inademen. In totaal zijn er dus 48 trillende tongen.

De harmonica van Toots Thielemans

Toots Thielemans speelde steeds op een chromatische harmonica van Hohner, de Chromonica, hét referentiemodel van het merk. Het kwam op de markt in 1925 en werd het best verkochte model ter wereld. Het exemplaar dat hier getoond wordt, heeft een houten binnenstructuur, met kaders en tongen in messing, en een behuizing van plexiglas waardoor je de binnenkant kan zien. De tongen worden manueel gestemd voordat de instrumenten de fabriek verlaten, en vragen regelmatig onderhoud - zoals het bijstemmen.

De firma Hohner maakte ook twee andere jazzgerichte chromatische harmonica’s met de signatuur van Toots, gebaseerd op de Chromonica: de Toots’ Hard Bopper, met een krachtige toon, en de Toots’ Mellow Tone, met een warmere klank. Die zijn binnenkort te zien in de expo in de KBR!

Tekst: Géry Dumoulin